Dygresja o progresji

O podatkach można by pisać dużo, ale dziś zajmę się tylko tym, jakie są uzasadnienia tego, czy podatki powinny być progresywne czy liniowe. Ogólnie argumenty można podzielić na dwie kategorie - moralne i merytoryczne. Często jedne są mylone z drugimi, ale tutaj chciałbym je bardzo wyraźnie rozdzielić. To, co bowiem jest uważane za moralnie słuszne, niekoniecznie jest efektywne.

Ogólnie w sprawie podatków dochodowych, pomijając różnorakie szczegóły, istnieją dwa zasadnicze stanowiska - pierwsze, że stawki podatkowe dla wszystkich powinny być jednakowe (liniowe), drugie, że stawki podatkowe powinny być coraz wyższe, im wyższe się dochody uzyskuje (progresywne).

Argument moralny za liniowością, pomimo różnych sformułowań, sprowadza się do jednego - wszyscy powinni być traktowani równo, nie powinno więc się żądać więcej od kogoś, tylko dlatego, że zarabia więcej (nie należy "karać" za zaradność). Z tą zaradnością bywa różnie, ale OK, przyjmujemy argument, że wszyscy powinni być traktowani tak samo - jest to w końcu fundament demokracji.

Argumenty merytoryczne za liniowością są właściwie dwa. Pierwszy, że im wyższe stawki podatku, tym ludzie są bardziej skłonni unikać ich płacenia - choć to samo można powiedzieć przy wysokich podatkach liniowych, to jednak zazwyczaj używa się tego do obrony niższych stawek dla ludzi zamożnych (czyli zrównanych z poziomem najniższym). Drugi argument jest taki, że im ludzie zamożniejsi mają niższe podatki, tym więcej inwestują i dzięki temu gospodarka się rozwija.

Argument moralny za progresją jest taki, że sprawiedliwość społeczna, konieczność pomocy ludziom najbardziej potrzebującym wymaga redystrybucji części dochodu od najzamożniejszych do najuboższych. Jest to jakieś odbicie chociażby wartości religijnych (wspieranie ubogich jest mocno akcentowane zarówno w chrześcijaństwie, jak i choćby islamie). Tutaj można się jednak zastanowić, czy to wspomaganie nie powinno być dobrowolne, a nie wymuszone.

Argument merytoryczny za progresją jest taki, że dzięki redystrybucji dochodów zwiększa się konsumpcja wśród osób najniżej uposażonych, co przekłada się na wzrost popytu na produkcję, to z kolei prowadzi do wzrostu PKB, wzrost PKB do wzrostu dochodów wszystkich, w tym ludzi zamożnych. Tego efektu nie ma przy samym wzroście dochodów u osób zamożnych, gdyż te i tak konsumują już tyle, ile chcą - nie będzie więc wzrostu popytu, produkcji, PKB itd. Inny argument jest taki, że ludzie zamożni w większym stopniu korzystają z usług i infrastruktury państwa, powinni więc więcej na jej utrzymanie łożyć.

Teraz rozstrzygnięcie - moje prywatne, oczywiście. Gdyby było jakieś obiektywne, to pewnie by nie było tylu dyskusji. Formułki typu sprawiedliwość społeczna do mnie nie przemawiają. Są to tak wielkie ogólniki, że istnieje ryzyko, że pod to można podciągnąć wszystko. Używali ich komuniści, by usprawiedliwiać swój gospodarczy bandytyzm. Jeśli ktoś chce wspierać współbliźnich, proszę bardzo, ale niech robi to na swój rachunek. Bardziej do mnie przemawia argument równego traktowania i pod tym względem podatek liniowy wydaje się stać moralnie wyżej.

Jeśli chodzi o merytorykę, to niestety jest dokładnie odwrotnie. Zostało to już udowodnione wielokrotnie, na podstawie realnych danych, że podatki progresywne sprzyjają wzrostowi gospodarczemu. Tak było m.in. w USA, w okresie tzw. "złotego wieku kapitalizmu" lat 50-tych i 60-tych, gdy górna stawka podatku dla osób najzamożniejszych wynosiła 92% (!). Wówczas też dochody osób najzamożniejszych rosły szybciej, niż w okresie od lat 80-tych, po spłaszczeniu progresji podatkowej. Twierdzenia przeciwne są oparte jedynie na teoretycznych modelach, które okazały się nie mieć żadnego odzwierciedlenia w rzeczywistości, a miały jedynie niby merytorycznie podeprzeć argumentację moralną. Obecnie liniowe stawki podatku ma m.in. Rosja i Mongolia, trudno je jednak uznać za wzór rozwoju kapitalistycznego. Także twierdzenia, że przy niskich stawkach nie będzie unikania podatków oraz wyższe dochody zapewnią inwestycje, są nieprawdziwe. Podatków unika się przy każdej stawce i w każdych okolicznościach - nikt ich nie lubi płacić, więc jak może, to nie płaci. Także wyższe dochody osób zamożnych nie przekładają się automatycznie na wzrost inwestycji - po co mają inwestować, skoro konsumpcja pozostaje na niezmiennym poziomie i nie ma sensu zwiększać zdolności wytwórczych?

Tu właśnie mamy zasadniczy problem - która argumentacja jest ważniejsza, moralna czy merytoryczna? Dla części ważniejsza jest moralność, bez względu na okoliczności, dla innych - efektywność i trzymanie się realiów. Trzeba by coś wybrać i ewentualnie zmienić drugą stronę - i tu uważam, że o ile z rzeczywistością ciężko się walczy i raczej merytoryki nie oszukamy, to moralność jest jednak wytworem kultury, a ta ciągle się zmienia (nawet, jeśli powoli). Jakiś czas temu czytałem powieść Zoli osadzonej w XIX-wiecznym Paryżu, gdzie było opisane, jak to kobiety nocujące w hotelu albo spacerujące po ulicy bez towarzystwa mężczyzny, były automatycznie uznawane za prostytutki i wyłapywane przez policję. Taka była wówczas moralność - współcześnie możemy się tylko dziwić. Zasady moralne nie są niezmienne - kobiety zaczęły być potrzebne w fabrykach, to i trzeba było zaakceptować ich autonomię i prawa równe z mężczyznami. To samo z czasem może stać się z podatkami progresywnymi. W dłuższym okresie czasu one się opłacają wszystkim. Pewnie, to boli, gdy się ciężko haruje, a w zamian za to masz oddać więcej, niż ci, którzy wykonują niżej opłacaną pracę. Ale to inwestycja. Dzięki temu dochody mogą rosnąć szybciej, więc te podatki się zwrócą. I z czasem nasze zasady moralne może też ulegną modyfikacji (jak, nie wiem, ale to możliwe), i znajdzie się takie kulturowe uzasadnienie nierównego opodatkowania.

Innym rozwiązaniem jest też konfigurowanie różnych rodzajów podatków tak, by dawały ten sam efekt redystrybucyjny bez progresji. Czyli mógłby istnieć podatek liniowy od dochodów, ale przy mocno zróżnicowanych stawkach VAT - np. zerowych na podstawowe produkty, jak żywność czy ubrania, a bardzo wysokich na produkty luksusowe, kupowane tylko przez najzamożniejszych. Jest to jakaś opcja, która mi na razie wydaje się kusząca (nie zgłębiałem mocno tego tematu, więc nie chcę się ostatecznie deklarować za czy przeciw), ale w tej chwili jest nie do wprowadzenia ze względu na ograniczenia nakładane na stawki VAT przez regulacje unijne. Zostaje więc na razie niestety tylko ta brzydka progresja.